U tia’al u k’a’asal jka’ansaj Waldemar Noh Tzec (septiembre ti’ 1949-junio ti’ 2020)

Luis Antonio Canché Briceño

Tin k’ajóoltaj noj ka’ansaj Waldemar Noh Tzec jump’éel k’iin ti’ u winalil Noviembre tu ja’abil 2007 tu méektankaajil K’alkini’. Ti’ yano’on jump’éel múuchtambal ajts’íibo’ob pa’ate’ yéetel ula’ak’ máako’ob táakpaja’ano’ob, je’ex Briceida Cuevas, Feliciano Sánchez, Ramon Iván Suarez, Fausto Guadarrama( Mazahua ajts’i’ib), bey xan áanimas Isac Carrillo yéetel Oscar Sobal tu kaajil Xalapa Veracruz, le je’elo’oba tu náajalto’ob jump’éel ketlam te’e K’alkino’ u kaajal tu’ux siíij leti’. Le Waldemaro’ nojoch ba’al ichil le ajts’íibo’ob, tu ts’íibtaj je’ejeláasil pikil ju’uno’ob je’ex: “Noj Bálam” (El Grande Jaguar), ichil le meyaj u k’aabae’ Letras Mayas Contemporáneas, le je’ela’ beeta’an tumen Instituto Nacional Indigenista yéetel The Rockefeller Foundation.- México, D.F., 1998, bey xan “Cecilio Chi’ Yétel Jacinto Kan Ek’ Ti’ K-k’ajlay” meyajta’an tumen Ayuntamiento ti’ Calkiní.- Campeche, 2008.

Le ka’a bino’on te múuchtáambal te’e K’alkini’o’ tu tsikbaltj teen bix síij jump’éel k’aaytuukuk u k’aabae: Kala’an ts’unu’un, le je’ela’ ku ya’alike’: “ tin wilja juntéenake’ juntúul chan ts’unu’un táan u k’olkuba’a ti’ jump’éel joolnaj beta’an yéetel néem, ba’ale’ chen ichil junsúutuk p’aat bey kala’an” ti bin taal le tuukul ti, le je’ela’ tu ye’esaj teen bix letie’ ku meyaj yéetel oochel, wáa yéetel ula’ak ba’al ku yúuchul ti’ kuxtal u tia’al u ts’íib. Ula’ak ba’ax tin tsikbaltaj yéetel tin kanaj yéetel, letie’ ku ya’alike’, ichil maaya t’aan wáa mina’am t’aano’ob ichil k’astlan je’el u béeytal u su’utul ich maaya, k’a’abéet u kaxta’al bixij, je’ex le ku ya’alal Pelota/
Boola, letie’ ku ya’alik unaj u ya’alal pok, le je’ela’ tumen letie’ juum ku beetik le boola le ken u síit’. Le Jka’ansaj Waldemar tu ts’aaj xan ya’ab xook u tia’al u kaansa’al u ts’íibta’al k’aaytuukul, wáa tsikbalo’ob ich maya t’aan. Ula’ak ba’ax in wojel u beetmaj le nojoch máaka’, letie’ táakpaja’an te’e ichil le ka’ansajo’ob ku xak’altiko’ob meyajo’ob ichil le FONCA. Tu ja’abil 2009 tin ka’a ilaj le jka’ansaj Waldemar tu noj lu’umi Guadalajara, le k’iino’ob je’elo’ ti’ yano’ob te kúuchil Auspicio Cabañas, yéetel Jka’ansaj Mario Molina (+) Oaxacail, bey xan Nicolás Huet Bautista, letie’ Ajts’íib tsotsil Chiapasil, táan meyajtik ts’iibo’ob ich maya t’aan, tsikbalo’ob bey xan K’aaytuukul, ti’ xan táakpaja’an le xAjts’íibo’ob Miqueas Sánchez Oaxacail, bey xan Marisol Ceh Moo. Te’elo’ ya’ab tsikbanajo’on yéetel le jka’ansaj ka’a tu ya’alaje’ ba’ax uts tu t’aan o xoikik, je’ex le pikil ju’uno’ob: La Oveja negra/ Augusto Monterroso, Fábulas/ Juan de la Cabada, Andrés Henestrosa, Edmundo Valadez, El presidente/ Miguel Ángel Asturias, Pablo Neruda. Le u ts’ook ka’a tek ilikba’a, letie’ kaa beeta’ab jump’éel múuchtaambal ajts’ibo’ob tu ja’abil 2017, le je’ela’ beeta’an tumen le Centro Estatal ti’ Bellas Artes tu noj lu’umil jo’. Le k’iino’ob je’elo’ tu si’iajteen le nojoch máaka’ jump’éel k’aaytuukul u ts’íibmaj u k’aabae’: Baytaj jo’ol/ Adulaciones, yéetel le je’ela’ ku ts’o’okol le chan tsikbal, ba’ale’ kin tuklike’ jkansajo’ob je’ex Waldemar Noh Tzek, ku p’áatal ichil k tuukul, bey xan ichil k puk’si’ikal tumen letie’ juntúul máak jach k yaabiltmaj, yéetel xan ya’ab ba’ax tu p’ataj ti’ le maaya ts’íib bey xan ti’ me maya t’aan. Kin tsíbtikte’ex jun chan xóot ti’ u k’aaytuukul:

“ku xik’bal juntul dzunu’un ti’ a mojton, in ki’ich pam k’aax; u lak ich xux ek a uich, in saas bal kab; ka’lak’ jeek a nukuch im, in p’ochaja’an nal, jach tak in chi’ik u k’an chi’ abal a dzu’udz chi’, in che’el abal ti’ yax k’in; jach tak in t’inik u tab a t’et, in ma’ la’acha’an tabil pax…”

Tu kaajil Jo’ ti’ u k’iinil 19 ti’ u winalil Junio tu ja’abil 2020.